Op 11 en 12 februari 2023 organiseerde het Instituut voor Gerechtelijke Opleiding (IGO) een zogenaamde ‘onderdompeling’ in de gevangenis van Dendermonde. Het gaat om een nieuwbouwgevangenis, die begin december 2022 officieel werd ingehuldigd (zie bv. hier). In maart 2023 zouden de eerste gedetineerden moeten toekomen, zodat de oude gevangenis van Dendermonde haar deuren mettertijd kan sluiten. De nieuwe gevangenis biedt plaats aan 444 gedetineerden en heeft een sterstructuur, met vier ruime vleugels. De Belgische staat hoest gedurende 25 jaar zo’n 15 miljoen euro per jaar op, waarna de PPS-gevangenis publiek bezit wordt (voor meer info, zie hier). De onderdompeling was vooral bedoeld voor magistraten en gerechtelijke stagiairs, maar ook enkele journalisten en academici – waaronder ikzelf – konden bij de groep aansluiten. In deze blog post geef ik enkele persoonlijke indrukken mee bij mijn verblijf in PI Nieuw Dendermonde.
11 februari
We komen aan rond 7u45. Ik prijs me gelukkig dat een collega mij een lift geeft: met het openbaar vervoer zou ik ten vroegste om 7u21 in het treinstation van Dendermonde kunnen toekomen. We blijken ons vergist te hebben van parking. Opnieuw naar de wagen en vervolgens met de kleine Smart richting een grote gevangenispoort, aan de linkerzijde van het immense gebouw. We rijden binnen, melden ons aan, wachten en komen na enkele omzwervingen tegen 15 km/u aan op een enorm parkeerterrein. Ik laat mijn sleutels, smartphone en batterij achter in het handschoenenkastje van de wagen.
We wandelen richting het onthaal. Vriendelijke penitentiair beambten (of detentiebegeleiders, dat is niet meteen duidelijk) wijzen ons de weg. Bij het onthaal neem ik mijn identiteitskaart uit mijn portefeuille en laat ik het telefoonnummer van mijn wederhelft achter, voor noodgevallen. De portefeuille zelf gaat in een plastic zakje: ik zal hem op zondagnamiddag nodig hebben om mijn kantinebestelling (suikerwafel, chocowafel, paprikachips en flesje cola zero) cash af te rekenen. Ik krijg een plastic kaartje: voortaan ben ik gedetineerde nr. 41.
Met een groepje van zes worden we richting het cellulair gedeelte begeleid. Wanneer we toekomen in het centrum van de gevangenis, valt meteen het felle kunstlicht op. Een medewerker controleert mijn identiteitskaart. Een andere beambte begeleidt me vervolgens naar cel n° 33127, op de eerste verdieping van vleugel 3. Rond 8u30 word ik een eerste keer ingesloten. De cel is klein, oogt smal, maar verbreedt ietwat naarmate je jezelf verder richting het raam begeeft. Dat raam bestaat niet uit glas, maar wel uit een soort kunststof. Zon en licht kunnen buiten gehouden worden met een blindeer-systeem. Er zijn geen tralies, maar het raam kan ook niet geopend worden (wel is er een verluchtingssysteem, bovenaan het raam). Ik kijk uit op één van de wandelkoeren. Ik maak mijn bed op: twee lakens, één deken, een flinterdun schuimachtig kopkussen en een matras die rust op een ijzeren bedconstructie. Ook hier geeft de TL-lamp veel licht. Ik beschik over een douche (met aan/uit-knop, dus zonder warmteregeling), een lavabo (met aan/uit-knop), een hangtoilet en wat schoonmaakgerei. De frigo is gevuld: twee flessen plat water en een plastic zakje met enkele botertjes en een handvol confituur- en chocovlootjes. Later zal blijken dat het mijn beleg is voor de broodmaaltijd op zaterdagavond en het ontbijt op zondagmorgen.
Rond 9u30 opent een beambte zonder kloppen de deur: “Even de naam checken!” Om 9u57 weerklinkt plots een luide stem uit het speakersysteem dat zich bij de deur bevindt: “Iedereen op cel, keukenwerkers worden gelost!” Ik schrik er even van: tijdens het weekend zal ik leren dat dergelijke boodschappen, die frequent zijn, soms door een kort piepgeluid worden voorafgegaan.
Iets na 10u mag ik mijn cel verlaten. In korte broek, shirt en sportschoenen begeef ik me met een groepje lotgenoten naar onze activiteit: crossfit. Dit activiteit verloopt niet probleemloos: de metaaldetector blijft halsstarrig piepen en de grondoefeningen vallen me zwaar. Ik ben blij wanneer ik om 11u31 terug op cel ben en een stevige slok fris water kan drinken. Op cel vind ik ook een plastieken zak terug met mijn kantinebestelling. Wat een verrassing.
Om 11u33 galmt de stem weer door de speaker: “Aandacht vleugel 3: Appel!” [En nee, het betreft hier géén fruitmoment: het gaat om een routinepraktijk in het gevangenisleven, waarbij gecheckt wordt of gedetineerden zich wel in hun cel bevinden]. Door het luikje van de celdeur open te schuiven en even binnen te gluren, verifieert de beambte of ik weldegelijk in mijn cel zit. Om 11u55 zwaait de deur opnieuw open. Ik moet meteen naar de PSD, de psychosociale dienst. Wanneer ik daar toekom, blijkt er wat verwarring: in het lokaal bevindt zich niemand van de PSD, maar wel een medewerkster van TANDEM (“Toeleiding en Aanmelding Na Detentie En Meer”), een organisatie die zich bekommert over gedetineerden met een geestelijke gezondheidsproblematiek. We hebben een aangenaam gesprek over de werking van TANDEM en wisselen wat weetjes uit. Maar ik heb ook honger: na een tiental minuten maak ik haar er vriendelijk attent op dat de etensbedeling aan de gang is. Ze begrijpt mijn bezorgdheid en laat me terugbrengen naar mijn cel.
Ik kom net op tijd terug: om 12u12, twee minuten na mijn aankomst, komt de kar met eten langs. Aspergesoep, pasta (penne) met een vegetarische saus (zonder parmesan-kaas, zucht). Verder ook een choco-flan, een yoghurtje, een appel, en een smeerkaasje. Ik krijg ook een half bruin brood: daarmee zal ik de rest van het weekend moeten doorkomen. Om 12u28 ben ik klaar met eten. Ik wacht tot 13u10 wanneer het dienblad, dat het ganse tafeltje inneemt, weer wordt opgehaald.
Het eerstkomende uur is het vooral tijd doden. Die periode wordt een zestal keer onderbroken door nieuwe boodschappen die luid weerklinken door het speakersysteem. Na 14u, wanneer de ploegwissel bij het personeel heeft plaatsgegrepen, verandert de stem wel: nu zit er een man achter de micro. Ik voel me wat moe, maar dat oproepsysteem laat me niet echt gerust en het geregelde ‘appel’-ritueel maakt me wat nerveus. De TV weigert ook dienst. Gelukkig heb ik voldoende lectuur (Ritzers The McDonaldization of Society) met me mee. Om 14u47 klinkt een verlossende boodschap uit de speaker: “Klaarmaken voor de wandeling, klaarmaken voor de wandeling!” Om 15u03 wordt de machinerie in gang gezet: we worden uit onze cellen gehaald, bewegen ons door de metaaldetector, ondergaan een kledijfouille en wringen ons door een draaideursysteem richting de wandelkoer. De frisse lucht voelt goed. Ik draai rondjes en sla een praatje met enkele bekenden en een journalist, en ik leer enkele nieuwe mensen kennen, waaronder ook een lotgenoot, die ingehuurd blijkt om wat onrust te stoken en het personeel te testen.
Om 16u58 ben ik terug op cel. Een halfuur later volgt opnieuw dat onvermijdelijke appel. Om 17u49 kondigt de speaker aan dat er geen avondwandeling zal zijn: dit is ongetwijfeld een tegenvaller voor de gedetineerden die in de keuken aan het werk waren. Om 18u25 komt men rond met de warme dranken. Ik had vooraf koffie besteld, maar er blijkt enkel thee: “Op de koffie is het nog een half uur wachten”, zo vertelt de beambte. Ik neem alvast wat thee, eet twee boterhammen met smeerkaas en twee boterhammen met choco, en ik wacht op de koffie.
De koffie zal ik die dag niet meer zien. Op 18u40 word ik plots aangemaand om mij klaar te maken voor de avondactiviteit: een film. De beambte gaat nog snel zijn handschoenen halen voor een kledijfouille. Hij belooft meteen terug te zijn. Ik treur er niet om: dit geeft mij net genoeg tijd om nog vlug een sanitaire pauze in te lassen. De filmvertoning vindt plaats in de sporthal. Intussen is er al wat tijd verstreken en kan de oorspronkelijk aangekondigde film (“The painter and the thief”) niet meer vertoond worden. Na wat technische problemen met het geluid en het beeld krijgen we na wat bijkomende vertraging enkele Vlaamse kortfilms te zien. We zitten op een mini-tribune, die uit twee rijen zitjes bestaat. De film wordt op de muur geprojecteerd, enkele tientallen meter ver. De zitjes hebben geen rugleuning en zijn vervaardigd uit koud kunststof: nee, een echte cinema-ervaring krijg ik nooit, pijn in de rug wel.
Plots wordt de film onderbroken door een incident: één van de gedetineerden bespringt een beambte en houdt hem stevig gekneld. Het gaat uiteraard om een oefening om het personeel te testen. Meteen zit de avondactiviteit er ook op en is het lang wachten alvorens we terug naar onze cel kunnen. Om 20u25 ben ik terug. Om 20u38 klinkt er luidkeels uit de speaker: “Sluiting en appel, sluiting en appel!” Enkele minuten later opent een beambte de deur: “Goeievond, slaapwel”. Ik besluit een douche te nemen: het water is lekker warm, maar het spettert in het rond. De lavabo en badkamervloer is bijna geheel nat. Een droogrekje of verwarmingselement ontbreekt. Om 21u50 volgt nog een laatste, onaangekondigd appel. Om 22u05 kruip ik onder de wol.
12 februari
“Goeiemorgen, klaarmaken appel!” Het is 6u15, de stem door de speaker maakt me wakker. Twee minuten later volgt het vervolg: “Appel, appel!” Ik heb thuis geen wekker meer (de smartphone vervult die functie), maar die had ik dus sowieso niet nodig gehad. Het is toch wel vroeg en veel gebeurt er niet die zondagmorgen: pas om 6u56 komt de kar langs met koffie en thee. Twee gedetineerden bekommeren zich ook over het afval: PMD en rest. Ik zie ook een vertrouwd gezicht: de beambte van zaterdagochtend is terug. Ik smeer wat aardbeienconfituur op een koude bruine boterham. Een toaster had fijn geweest. De koffie is wat flets naar mijn smaak: ik mis het straffere spul.
Om 7u25 neem ik een douche. Het water is opnieuw warm, de badkamer is weer gans nat. Ik vergeet echter mijn handdoek: die hangt aan haakje naast de frigo omdat er in de badkamer geen mogelijkheid is om iets op te hangen. In principe is er geen appel: ik haast me nat en naakt door mijn cel, op zoek naar die handdoek. Om 7u35 gaat de deur onverwachts open: “Ik kom even vragen of je om half negen naar de wandeling wil gaan”. Uiteraard wil ik dat. Om 8u12 komt een andere beambte met de boodschap dat ik het beddengoed en de vuile handdoeken aan de kant mag leggen: ze worden dan gewassen en dan krijg ik er straks verse. “Ik blijf wel niet veel langer, hoor”, grap ik. De beambte is even van zijn melk. Ook voor hem is het een testweekend: de routines worden volop ingestudeerd en ingeoefend.
Om 8u28 wederom de stem uit de speaker: “Start beweging wandeling, start beweging wandeling!” De wandeling doet wederom deugd: monotoon, ja, maar wat zuurstof in de longen lucht toch op. Om 10u43 ben ik terug op cel. Om 11u12: “Appel, appel!” Eén minuut later schuift het luikje opzij: twee paar ogen piepen vluchtig in mijn cel. Ik zit op mijn stoel en staar hen aan. De onderdompeling begint stilaan op zijn einde te lopen. Om 11u55 is er nog een etensbedeling (kervelsoep, boontjes en gekookte aardappelen, twee veggie-steaks, wat champignonsaus en een gele pudding). Bij de afruiming van het dienblad valt de soepbeker bijna op mijn hoofd. De gedetineerde die de kar bedient, grapt: “Cipier valt gedetineerde aan!” Ik lach. Om 13u27 klinkt voor de laatste keer “Appel, appel” door de speaker. Om 13u48 wordt het einde aangekondigd: “Iedereen mag alles inpakken, einde oefening”. Ik doe de afwas, pak mijn spullen, en trek mijn jas aan. Ik ijsbeer door mijn cel: het duurt nog ruim veertig minuten alvorens de deur definitief openzwaait.
Beleving
Wat blijft er bij na dit weekend? De onderdompeling werd aangekondigd als een oefening waarbij deelnemers in de huid van de gedetineerden zouden kruipen. Was dat ook de ervaring? Nee, en dat had ik ook nooit verwacht. Voorafgaand aan het weekend had een collega mij nog herinnerd aan de stelling die de Nederlandse hoogleraar Constantijn Kelk had geformuleerd bij zijn proefschrift Recht voor gedetineerden uit 1978:
“Menen zich in de problemen van gedetineerden te kunnen inleven door vrijwillig enige tijd in de gevangenis te verblijven, zoals wel van rechtsgeleerde zijde is voorgesteld, getuigt van evenveel realiteitszin als menen de problematiek van kleurlingen te kunnen doorgronden door op 5 december als Zwarte Piet op te treden”
Wat ontbreekt er zoal? Dwang en veiligheidsprocedures zijn toch van een ietwat ander kaliber in het echte leven. Zo werd niemand aan een naaktfouille onderworpen en konden deelnemers op elk moment (met het stopwoord ‘Hellegat’) een einde maken aan de oefening. Gevangenissen zijn doorgaans ook lawaaierige omgevingen: ook dat was veel minder het geval. Geweld of onveilige situaties hebben we niet meegemaakt. Miserie, verdriet, radeloosheid en onzekerheid: ook daar bleven we van gespaard. De momenten van verveling zijn ook gemakkelijker te overbruggen als je weet dat de oefening op zondagnamiddag onherroepelijk is afgelopen. En ook voor het (vaak jonge) personeel was de situatie ongewoon: ook zij werden getest, geobserveerd en moesten wennen aan de nieuwe infrastructuur en werken aan hun routines.
Maar anderzijds krijg je toch wel een indruk van wat het moet betekenen om gedurende langere tijd in zo’n instelling te verblijven. De verveling die toeslaat, het intrusieve karakter van het speakersysteem, celdeuren die zonder kloppen openzwaaien, vreemde ogen die door het luikje meermaals per dag naar binnen gluren. Ook bij de impact op het lichamelijk welzijn kan je je iets voorstellen: voor wie niet of nauwelijks kan deelnemen aan sportactiviteiten rest enkel de wandeling om zich op normale wijze te bewegen. En dan hebben we het nog niet over de impact op de contacten met de buitenwereld: het gemis aan menselijk contact en interactie en de digitale detox die radicaal wordt doorgetrokken.
Met veel dank aan het IGO voor de uitnodiging tot deelname aan de onderdompeling en het personeel van PI Nieuw Dendermonde voor de bijzondere ervaring.
Tom Daems 